5 vragen over... speeksel en droge mond

1. Wat is speeksel?

"Speeksel bestaat voor 97 procent uit water en voor 3 procent uit andere bestanddelen waaronder veel verschillende eiwitten. Het wordt gevormd door drie speekselklieren: de oorspeekselklier en twee mondbodemspeekselklieren. Daarnaast heb je in de mond ook nog allerlei kleine speekselkliertjes, onder andere op je tong, onderlip en gehemelte.

Normaal heb je vooral speeksel uit de mondbodemklieren in je mond. Dit speeksel is dik en plakkerig en blijft goed kleven aan het slijmvlies. Zodra je gaat eten - of eten ziet of ruikt- komt er speeksel vrij uit de oorspeekselklier. Dit speeksel is wateriger.

Dagelijks gaat er ongeveer een liter speeksel door je mond heen. In rust is ongeveer 0,25 tot 0,5 milliliter speeksel per minuut normaal. Bij kauwen, proeven en praten heb je zo’n drie tot vier keer meer speeksel in de mond. Dat merk je normaal gesproken niet. Behalve als je te veel of te weinig speeksel hebt."

2. Wat is de functie van speeksel?

"Speeksel heeft verschillende functies:

• Maken van een voedselbolus, zodat je eten door kunt slikken.
• Oplossen van voedingsproducten zodat je smaken kunt proeven.
• De start van de spijsvertering door middel van het enzym amylase.
• Beschermen van het gebit en de mond (antibacteriële werking en antischimmel werking)

De functie van speeksel gaat verder dan het spoelen van de mond. Elk eiwit en enzym heeft een eigen functie.  Zo bevat speeksel histatine dat ervoor zorgt dat wonden sneller dichtgroeien. Een ander eiwit: statherine is betrokken bij het onschadelijk maken van schimmels. Zo bevat speeksel honderden eiwitten die zorgen voor een optimale mondgezondheid."

3. Wat gebeurt er als je te weinig speeksel hebt?

"Je kunt in de mond niet zomaar zien of iemand te veel of te weinig speeksel heeft: dat moet je eerst objectief meten. Vaak gaat te weinig speeksel gepaard met een droge mond, maar dit hoeft niet altijd. Je kunt ook last hebben van slikklachten, smaakproblemen, tandbederf of ontstekingen in de mond.

Een droge mond is niet hetzelfde als dorst. Het kan zijn dat je bij een droge mond de behoefte hebt om te drinken, maar dat is niet altijd het geval. Monddroogte is een gevoel, maar dit kan wel samenhangen met de samenstelling van het speeksel. Als je bijvoorbeeld alleen maar heel dik en plakkerig of juist dun en waterig speeksel hebt, ervaar je een droge mond.

Monddroogte is heel vervelend. Sommige mensen kunnen er ’s nachts niet door slapen. Ook de slik-, smaak- en mondproblemen als gevolg van te weinig speeksel zijn voor veel patiënten erg lastig. Als je mond heel droog is, prikkelt pittig eten vaak de slijmvliezen. Ook tandpasta is dan te scherp."

4. Wie hebben er last van monddroogte?

"Bijna iedere kent wel het gevoel van een droge mond, bijvoorbeeld als je veel stress of spanning ervaart. Op zo’n moment worden de speekselklieren namelijk tijdelijk gedempt en heb je weinig speeksel in de mond. Ook als je midden in de nacht wakker wordt kun je een droge mond hebben, ’s nachts ligt de speekselproductie namelijk stil.

Monddroogte komt bij ongeveer 10 procent van de Nederlandse bevolking voor. Bij mensen boven de 70 varieert het tussen de 30 en 50 procent. We zien vaker droogteklachten bij vrouwen dan bij mannen. De overgang is hier een van de veroorzakers van. Daarnaast zijn er drie belangrijke oorzaken voor monddroogte:

• Medicatiegebruik. Veel geneesmiddelen hebben als bijwerking een droge mond. Daarnaast neemt de kans op monddroogte ook toe, naarmate je meer geneesmiddelen gebruikt.  Als gevolg van de medicatie worden de speekselklieren gedempt. Bij vier of meer geneesmiddelen zie je vaak al klachten.
• Bestraling van het hoofdhalsgebied. De speekselklieren zijn dan blijvend beschadigend en de functie is minder.
• Syndroom van Sjögren. Patiënten met deze auto-immuunziekte hebben vaak last van een droge mond, droge ogen en reumatische klachten. Ongeveer 5 procent van de vrouwen boven de 40 jaar krijgt deze aandoening. Het lichaam tast de speekselklieren aan. Het syndroom is een langdurig proces: het kan wel tien jaar duren voordat de speekselklieren niet meer functioneren."

5. Hoe kun je monddroogte verlichten?

"Als de speekselklieren nog actief zijn, kun je de vorming van speeksel stimuleren. Met smaak (suikervrije pepermunt of snoepje), door te kauwen (kauwgom) of met medicijnen. Het geneesmiddel dat vaak gebruikt wordt bij monddroogte is pilocarbine. Bijwerkingen zijn transpiratie en overgangsklachten. 

Bij beschadigde speekselklieren ben je aangewezen op kunstspeeksel: een soort glijmiddel voor de mond. We proberen om kunstspeeksel zo veel mogelijk op gewoon speeksel te laten lijken, maar speeksel is zo uniek dat het nog niet echt lukt. Zo hecht kunstspeeksel niet aan de slijmvliezen en spoelt het vrij snel weer weg. Een mondgel helpt dan iets beter.

Veel mensen gebruiken water om de mond vochtig te houden, maar ook water kleeft niet aan de slijmvliezen. Na 10 tot 20 seconden is de werking van het water voorbij. Om monddroogte ’s nachts tegen te gaan, kun je ook je lippen insmeren met vaseline. Als je lippen vet zijn, beleef je droogte in de mond namelijk minder sterk.

Uit onderzoek onder 1500 mensen met het syndroom van Sjögren blijkt dat stukjes komkommer zonder schil met een beetje olijfolie uit de koelkast ook goed helpen. Dat is koud, vochtig, gebitsvriendelijk en sociaal geaccepteerd."

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met dr. Casper P. Bots. Hij is tandarts-epidemioloog en initiatiefnemer van het Nederlands Speekselcentrum. Naast zijn werkzaamheden als tandarts is hij betrokken bij allerlei onderzoek en zijn er vele publicaties van zijn hand verschenen over monddroogte en mondgezondheid. Vanuit het Speekselcentrum wordt een spreekuur georganiseerd voor mensen met monddroogte.