Angststoornis? Alles begint in de darmen

Dat angstige mensen vaker dan gemiddeld last hebben van hun darmen, vinden we niet zo vreemd. Angst voelen we immers in ons hele lichaam en zeker in onze buik, waar deze emotie de spijsvertering op een laag pitje zet. Maar deze traditionele zienswijze – de psyche als oorzaak van vage lichamelijke klachten – is slechts één kant van het verhaal. "Onze darmen zijn veel meer dan knechtjes van de spijsvertering. Ze vormen een belangrijk zintuig en zijn een onmisbare bron van informatie voor de hersenen", vertelt Gregor Hasler, arts en hoogleraar psychiatrie en psychotherapie aan de Universiteit van Fribourg in Zwitserland. "Dankzij ons buikgevoel nemen we betere beslissingen en verdwalen we minder snel in de chaos van het leven."

In onze darmen leven minstens 160 verschillende soorten micro-organismen, die oefenen een grote invloed uit op ons emotionele leven. Hasler: "Een angststoornis hoeft niet altijd het gevolg te zijn van een stressvolle gebeurtenis. Ook slechte bacteriën in ons microbioom kunnen de boosdoener zijn. En ook voor andere psychische en neurologische aandoeningen, waaronder depressies, autisme en de ziekte van Parkinson, geldt dat de oorzaak in de darmen kan liggen."

Een snelweg tussen brein en buik

Haslers fascinatie voor het verband tussen de darmen en het brein is niet toevallig. In zijn boek De darm-brein connectie beschrijft Hasler hoe hij de gevolgen van een verstoorde darm-brein connectie zelf aan den lijve ondervond toen hij als puber tegelijkertijd last had van heftige darmkrampen en sombere stemmingen. Nadat hij het over een andere boeg gooide – hij ging tafeltennissen met zijn vrienden, beenmerg eten en meer water drinken – waren zowel zijn buikklachten als zijn depressieve gevoelens snel verdwenen.

Tijdens zijn studie medicijnen maakten vooral de anatomiecolleges indruk. Toen Hasler de nervus vagus in zijn handen hield – de grote zenuwbundel die de hersenen verbindt met alle inwendige organen en met het hart – besefte hij dat de verbinding tussen de darmen en het brein niet spiritueel of zweverig is, maar concreet en tastbaar. En toen de buikholte open werd gesneden, bleek dat de darmen over een eigen zenuwstelsel beschikken dat nagenoeg van dezelfde boodschapperstoffen gebruik maakt als de hersenen.

Precies genoeg van een darmhormoon

Langs de nervus vagus, die als een soort snelweg tussen het darmbrein en de hersenen loopt, is sprake van een druk tweerichtingsverkeer. De darmen voorzien de hersenen van alle informatie die zij nodig hebben, de hersenen zorgen ervoor dat de darmen voldoende bloed en zuurstof ontvangen. Behalve via deze snelweg communiceren het brein en de darmen ook met elkaar via vele provinciale weggetjes: de bloedvaten. De bloedvaten vervoeren belangrijke boodschapperstoffen, zoals serotonine en GABA, waarvan het leeuwendeel in onze darmen wordt geproduceerd. "Hormonen en neurotransmitters werken langzamer dan zenuwprikkels maar hebben een blijvender en algemener effect", legt Hasler uit. "Zo zorgt serotonine in de darmen voor een ritmisch samentrekken en ontspannen van de darmspieren, en in de hersenen voor een toestand van kalm geluk." Het is dus niet verwonderlijk dat een tekort van dit 'gelukshormoon' allerlei vervelende gevolgen heeft: van vervelende buikklachten tot angst, slaapproblemen en een bedrukte stemming. En ook voor andere darmhormonen geldt dat je er maar beter precies genoeg van kunt hebben. Want zowel een tekort aan GABA, een stofje met dezelfde werking als valium, als een teveel aan cholecystokinine (CCK), een boodschapperstof met een angstverhogend effect, kunnen zorgen voor heftige angstgevoelens.

Type Woody Allen of Jack Nicholson

Hier komen de eerdergenoemde micro-organismen of microbiota om de hoek kijken. Zij produceren namelijk de voorstadia van deze boodschapperstoffen en bepalen zo hoeveel serotonine, GABA en CCK in onze darmen en in onze hersenen beschikbaar zijn. Daarnaast kunnen onze darmbewoners invloed uitoefenen op de receptoren, de eiwitten waaraan de boodschapperstoffen (zoals hormonen) zich hechten. Zo werd in 2016 aangetoond dat het GABA-systeem beter gaat functioneren door de melkzuurbacterie Lactobacillus rhamnosus, omdat deze bacterie de GABA-receptoren gevoeliger maakt. Ook blijkt deze bacterie het aantal GABA-receptoren op sommige plekken in de hersenen te vermeerderen en op andere plekken juist te verminderen.

De meest directe en snelle manier voor bacteriën om hun wensen aan de hersenen kenbaar te maken, loopt via de nervus vagus. Deze kunnen zij prikkelen met hun signaalstoffen: ‘Pas op, niet doen! Dat is gevaarlijk!’ Met verschillende dierproeven is de grote invloed van darmbacteriën onomstotelijk vastgesteld. Nadat onderzoekers bij muizen met een nerveus karakter – type Woody Allen – darmmicroben van een dapper ras – type Jack Nicholson – hadden ingebracht, durfden deze muizen ineens wél van een verhoogd platform af te springen. Omgekeerd bleven Jack Nicholson-muizen die darmbacteriën van Woody Allen-muizen hadden gekregen, minutenlang op het hoge platform zitten talmen. En muizen die een dieet volgden waaraan de melkzuurbacterie Lactobacillus rhamnosus was toegevoegd, gingen zich een stuk relaxter gedragen en durfden langer in open ruimtes te verblijven.

Verstoord evenwicht

Niet alleen het gedrag van muizen, ook dat van mensen wordt deels door darmmicrobiota gedicteerd. Wanneer de ontlasting van een patiënt met een stemmings- of angststoornis naar een muis wordt getransplanteerd, gaat ook de muis zich depressief of angstig gedragen. "Bij veel mensen met een psychische stoornis is het bacteriële evenwicht in de darmen verstoord. Dit noemen we dysbiose. Dysbiose kan een psychische stoornis veroorzaken, en omgekeerd kan psychische stress dysbiose verergeren", vertelt Hasler. Naast stress zijn er nog veel meer factoren van invloed op het bacteriële evenwicht in onze buik, waaronder genetische factoren, medicijngebruik en voeding. "Dit betekent dat je met een gezond dieet zelf je microbioom kunt stimuleren."

Bacterie voor angststoornis

De darmdiagnostiek is op dit moment nog niet zo ver ontwikkeld dat voor iedere psychische stoornis een op maat gemaakte mix van bacteriën beschikbaar is. "Over tien jaar is dat waarschijnlijk wel het geval", denkt Hasler. "Dan zullen we in staat zijn om mensen met een angststoornis gericht te behandelen met een probioticakuur, die goede bacteriën aanvult of met een antiobioticakuur, die slechte bacteriën doodt." We moeten dus nog even geduld hebben. Alleen voor mensen met een angststoornis is er nu al hoop. Hasler verwacht dat een behandeling met de bacterie Lactobacillus rhamnosus voor deze groep gunstig kan uitpakken. In zijn eigen onderzoek kon hij aantonen dat bij een angststoornis het aantal GABA-receptoren in de controlecentra in de voorste hersendelen verlaagd, terwijl het aantal GABA-receptoren in de hippocampus, de dieper gelegen geheugencentra, juist is verhoogd. En precies dit evenwicht blijken Lactobacillus rhamnosus bacteriën te kunnen herstellen.

Gregor Hasler is een Zwitserse psychiater, psychotherapeut en neurowetenschapper. Hij is hoogleraar psychiatrie en psychotherapie aan de Universiteit van Fribourg. Zijn onderzoek richt zich op stress, veerkracht, voeding en stemmingsstoornissen.

Dit artikel verscheen eerder in +Gezond april 2022. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai!